آب یکی از عناصر اصلی حيات بوده و هستیبخش جانوران و گیاهان است، این مائده الهیبخش اعظم کره زمین را فراگرفته و از عوامل اصلی ثبات اکوسیستمها برروی کره زمین بهشمار میآید. استفادههای متعدد از این مایع (آب آشامیدنی، کشاورزی و محیط زیست)، باعث وابستگی جداییناپذیر انسان با آن شده است. بهطوری که در تاریخ جهان و بخصوص کشورمان ایران همیشه واژه آب با آبادانی و زندگی همراه بوده است.
گسترش دامنه تمدن براساس فنآوری جدید و گرایش به سوی زندگی ماشینی همراه با افزایش رشد بیرویه جمعیت و آلودگی محیط زیست، سبب تحمل شرایط دشواری در فضای زندگی انسان شده است. ایجاد فضای سبز علاوه بر نزدیک کردن انسان به طبیعت و کاهش آلودگیهای زیستمحیطی میتواند باعث کاهش فشارهای روحی و روانی در انسان گردد و آب یکی از عناصر اصلی طراحی در فضاهای سبز مناطق خشک محسوب میشود. آب بهعنوان عنصری در طراحی محیط به منظورهای مختلف از جمله تلطیف هوا و کاهش آلودگیها، محور ارتباطدهنده یا جداکننده، ایجاد حرکت و نشاط، سکون و آرامش، تشکیل آینه و انعکاس تصاویر زیبا، محو صداهای ناخوشایند، بوجود آورنده صدای آرامشبخش و یکی از عناصر اصلی بازی بچهها در پارک مورد استفاده قرار میگیرد.
نقش آب در باغهای ایرانی
بهعلت گرم و خشک بودن منطقه، باغهای قدیمی ایران اکثراً در کنار چشمههای طبیعی و یا کاریز بنا شدهاند. شکل باغ از دیرباز با شرایط اکولوژیکی و میزان آن تناسب کامل داشته است. یکی از دلایل جدولبندی و نهرسازی منظم باغها، برای جلوگیری از اتلاف آب است و شاید بتوان گفت چگونگی آبیاری و لزوم جلوگیری از هدر رفتن آب، طرح باغها را تعیین میکند و این طرحها اغلب به شکل مستطیل و خیابانهای اصلی بصورت صلیب میباشند و برای آبیاری سایر قسمتها جویهای آب در وسط یا طرفین این خیابانها ساخته میشوند. در زمینهای نسبتاً مسطح، باغ بیشتر در اطراف مظهر قنات یا چشمه احداث میشود، تا جریان دائمی آب در مسیر خود برای رسیدن به زمینهای زراعی، گیاهان باغ را نیز مشروب ساز كه نمونه آن باغ فین کاشان است. از انواع دیگر میتوان باغ هزارجریب اصفهان را نام برد که در دامنه کوه احداث شدهاند. ساختمان در بالاترین نقطه باغ و زمین آن به صورت پلکانی است و آبشارهایی از هر طبقه به طبقه دیگر سرازیراست. اصلیترین عاملی که همواره به باغهای ایرانی حیات میبخشد آب جاری است که در چهارباغها و جویبارهای کمشیب به حرکت درمیآید و منظره و هوای باغ را مطبوع و دلپذیر میکند. جویهای باغهای تزئینی را که به حوضها میپیوندند معمولاً با سنگ و آجر میسازند. در کف آبنماها و بیشتر مکانهایی که آب ریزش دارد غالباً تخته سنگی سفید با طرحهای مختلف کار میگذارند که موجب ميشود آب را زیباتر جلوهگر سازد. برای مثال از سنگهای جوی آب باغ قدمگاه نیشابور با تراشهای نیلوفری باید یاد کرد. حوضها که از ضروریترین عناصر طراحی باغ محسوب میشود، بیشتر در مقابل عمارت و به شکلهای مستطیل، مربع، چندضلعی و یا بیضی که به خاطر تیرگی و انعکاس آن مورد پسند ایرانیان بود (باغ چهلستون اصفهان) احداث میگردید. گاهی در داخل ساختمانهای باغهای قدیمی نیز آبنما ساخته میشد که به آن حوضخانه میگفتند که در باغ هشت بهشت اصفهان چندین نمونه ازآن دیده میشود. فوارههای آب را در حوضهای داخل و خارج از خانه احداث میکردند. باغ هزار جریب که در عهد صفویه احداث گردید، دارای پانصد فواره با پرش کوتاه بود. از پل نه تنها بهعنوان محل عبور استفاده میکردند، بلکه عنصری در طراحی محیط و محلی برای گردش مردم محسوب میشد، (پل خواجو، سی و سه پل) که نشانگر اهمیت آب نزد ایرانیان است. تأسیسات آبرسانی دقیق باغ فین کاشان مانند ارتفاع یکنواخت فوارهها در تمامی طول شیب باغ، همچنین ترکیبهای مختلف آب مانند، آب و آیینه، آب و فواره، آب وچشمه، آب و حرکت، آب و رطوبت همگی نشانهای از پیچیدگی سیستم آبرسانی و استفاده مناسب از آب در طراحی محوطه میباشد.
اثرات آبها
جدول شماره یک، اثرات مختلف آب را نشان میدهد این اثرات به دو گروه اساسی تقسیم میشود:
1- اثرات آبهای راکد
2- اثرات آبهای روان
در آبهای راکد ظروف مشخصکننده شکل آب میباشد. رنگ آب در سطح آب اثر نهایی آن را مشخص مینماید. اگر رنگ آب تیره باشد اثر مطلوب سطح آن انعکاس نور میباشد در صورتی که رنگ روشن آب اثر مطلوبی چون شیشه دارد. آبهای روان به دو صورت آبهای آبشاری و آبهای فورانی میباشد. آبهای آبشاری که تحت تأثیر جاذبه زمین حرکت مینماید و آبهای فورانی که تغییر مکان آنها توسط فشار بوده و حرکت آنها بوسیله نیروی جاذبه زمین کامل میگردد كه این نوع شامل فوارهها و امواج میباشد. ریزش آب حرکت عمودی آن است بدون تماس با سطح و معمولاً به صورت صفحه کامل ایجاد میشود. اگر جریان آب کاهش یابد ریزش آب بصورت صفحه شکسته است. نوع دیگر ریزش آب به صورت صفحه منقطع است که فواره زمینی مینامند. در آبهای روان اگر جریان کند باشد و سطح آب یکنواخت باشد انعکاس نور در آن بخوبی قابل رؤیت است و حرکت آب در یک سطح ناهموار باعث ورود هوا در آب میگردد و جریان متلاطم ایجاد مینماید و سرعت حرکت آب را تشدید میکند. آبشارهای کوچک در حقیقت ترکیبی از آبهای جاری و آ بشارها میباشد. در فرم پلهای، آب مستقیماً روی پلههای نامنظم که بهصورت تصادفی بهوسیله سنگهای طبیعی و مصنوعی قرار گرفتهاند عبور میکند. در فوارهها نیروی خارجی مستقیماً به آب وارد گردیده باعث خروج آب از سوراخ لولهها و یا نازلها به طرف بالا میگردد. در فوارههای ستونی حرکت آب مستقیم و عمودی است و در فوارههای قوی، آب کفآلود، متلاطم و سفید تولید میگردد که ترکیبی از هوا و آب میباشد.
کاربری آبها
آبهاي راكد (Still water) که در طراحی استخر و یا فوارهها به کار میروند در بیشتر طرحهای آبهاي راکد (Still water) آبهای جاری نیز به عنوان مکمل طرح استفاده میشوند. این آبها عنصر اولیه در تقویت یک حس آرامش و آسودگی در مناطق آرام و غیرفعال بوده و درمناطق پرجنب و جوش برای بهرهمند شدن از یک حس نظم و ترتيب (Formality) بکار گرفته میشوند. نقش آبهای ریزشی آزاد (Free falling) و آبشارهاي پلهاي با شيب زياد (Steep cascade) توجه به در معرض دید بودن و تولید صدا، باعث تحریک فعالیت میگردند. برای احداث آبشار با ارتفاع یک متر یا کمتر استفاده از آبهای ریزشی آزاد بصورت صفحه
(Full sheet) کامل یا صفحه گسيخته (Interrupted sheet) يا ناوداني ترجيح داده میشود. و با در نظر گرفتن صدای ریزش، مقاومت بیشتر در مقابل باد برای فضاهای محصور و داخلی مناسب میباشند. دیوارهای آبی صاف (Smoth water) و صفحه شكسته (Broken sheet) استفادههای محدودی دارند. صفحه شکسته بیشتر یک مکمل یا عنصر ثانویه در طراحی است. دیوار آبی صاف دارای دید بسیار کمی است و فاقد صدا میباشد، که میتوان قسمت پائین دیوارهای آبی صاف را بصورت ریزش آزاد (Free falling) طراحی کرد تا صدای کمی ایجاد گردد. آبشارهای کوتاه با شیب کم و نهرها برای افزایش یک حس پیوستگی (Continuity) طراحی فضای سبز یا معماری و یا مرتبط ساختن طرحها با هم استفاده میشوند. آبهاي جهشي (Spouting water) باعث حركت عمودي آب و توليد صدا در استخرهاي آرام ميشود. بهنظر بیننده میرسد که منبع و منشأ آب در آبهای جاری یا ریزشی و یا آبشارهای کوتاه، آبهای جهشی است. گروه آبهای پرتابی میتوانند برای ایجاد حرکت با استفاده از مجسمهها بکاربرده شوند، که در میادین شهرها بسیار بهکار گرفته شدهاند و معمولاً در زیر آنها آبهای راکد یا آبشارهای کوتاه قرارگرفتهاند. آبهای پرتابی در استخرها و یا دریاچهها برای افزایش کیفیت آب ازطریق هوادهی بکار میروند.
