نقش فضای سبز در کیفیت زندگی شهری
امروزه نقش و اهمیت فضاهای باز و سبز در محیط زیست و کیفیت زندگی مجتمع های زیستی به طور چشمگیری رو به افزایش است. به همین جهت، در اکثر کشور ها، فضای باز و سبز جزء لاینفک تصمیمات برنامه ریزی کاربری زمین به شمار می آیند. به طور کلی بازدهی فضاهای سبز شهری در سه گروه بازدهی اکولوژیک و محیط زیستی، بازدهی کالبدی – شهرسازی و بازدهی اجتماعی – روانی قابل تقسیم بندی می باشد. در بررسی اثرات روانی – اجتماعی فضای سبز باید گفت که انسان، در هر شرایطی روزانه به چند ساعت فضای ساکت و آرام نیاز دارد. که فضای سبز می تواند این فضا را تامین نماید. همچنین از مهمترین اثرهای فضای سبز در شهر ها، کارکرد زیست محیطی آنهاست که شهر ها را به عنوان محیط زیست جامعه انسانی معنی دار کرده است و با آثار سوء گسترش صنعت و کاربرد نادرست تکنولوژی مقابله کرده، سبب افزایش کیفیت زیستی شهر ها می شود. همچنین به عنوان یکی از مباحث مهم و کاربردی در دیگر کشور ها تبدیل شده است به طوری که هر ساله مساحت زیادی از زمینهای شهری آنها به این کاربری بسیار مهم اختصاص داده می شود. منظور از بازدهی اکولوژیکی نیز زیباسازی بخش های شهری، کاهش دمای محیط، تولید اکسیژن افزایش نفوذپذیری خاک در مقابل انواع بارش و مانند اینها می باشد. در یک تقسیم بندی کلی می توان آثار اجتماعی ناشی از ایجاد و گسترش فضای سبز شهر را به صورت زیر ارائه کرد:
۱٫ آثار جامعه شناختی
۲٫ آثار فرهنگی
۳٫ آثار روانشناختی (روحی روانی) با نظر به مطالب ارائه شده به معرفی آثار مطلوب و نا مطلوب فضاهای سبزی از منظر جامعه شناختی، فرهنگی و روانشناختی بر روی شهروندان می پردازیم.
رابطه سلامت روانی و شهرسازی
در تعریف شهرسازی آمدهاست:
فرایندی برای شکلدهی فیزیکی بافتهای مختلف شهری و روستایی که منجر به عمران و آبادانی گردد. در بهداشت روانی به دنبال آن هستیم شرایط را طوری فراهم کنیم تا انسان توانایی کامل برای ایفای نقشهای جسمی و روانی خود را داشتهباشد. باید توجه داشت که بهداشت مقدمه سلامتی است یا به عبارت بهتر رعایت بهداشت، حفظ و ایجاد سلامتی را به دنبال دارد. با دقت در واژههایی چون عمران و آبادانی در شهرسازی و تعریفی که برای بهداشت روانی شده، تکیه بر ایجاد فضا و شرایط مناسب برای زندگی سعادتمندانه انسان است.
مسائل شهری تأثیرگذار بر سلامت روانی
انسان تحت تأثیر شرایط محیطی و عوامل فردی نامطبوع، تعادل و آرامش روحی و روانی خود را از دست داده و دچار مسائلی چون استرس و اضطراب، خشونت و پرخاشگری، افسردگی و ناکامی و … میگردد. هر کدام از موارد اشاره شده نمادها و علائمی از بیماری روانی است. برخی از عوامل مؤثر در تهدید سلامت روانی که ناشی از زندگی شهری است -البته شهری که اصول و ضوابط شهرسازی در آن رعایت نشده- عبارتند از:
عدم زیبایی سیما و منظر شهر
ترافیک
آلودگی صوتی
آلودگی هوا
عدم دسترسی به مراکز برطرفکننده نیازهای زندگی
تأثیر متقابل افراد
هر کدام از مسائل ذکر شده بهنوعی باعث بروز مسائل روانی میگردد مثلاً نبود زیبایی سیما و منظر شهر، ایجاد افسردگی میکند. ترافیک، باعث بروز اضطراب و استرس میگردد. آلودگی صوتی، حس خشونت و پرخاشگری انسان را تحریک میکند. آلودگی هوا گرچه تأثیر جسمی بیشتری دارد اما در بعد روانی باعث تضعیف سیستم عصبی و اثر منفی بر آن میگردد. عدم دسترسی، سبب تأخیر در برنامهها شده و حس ناکامی را ایجاد میکند و همانطور که بیماریهای جسمی افراد به یکدیگر سرایت میکند، مسائل روانی نیز سرایت نموده و افراد سالم را دچار میکند.راهکارهای عملی کنترل و رفع مسائل شهری راهکارهای ذکر شده در این قسمت، نهتنها مسائل شهری را مرتفع مینماید بلکه اجرای آنها معظلاتی که منشأ آن مسائل فردی، خانوادگی، شغلی و … هستند را نیز برطرف خواهد نمود. برخی از این موارد عبارتند از:
زیباسازی فضای شهری
توسعه فضاهای سبز
ایجاد فضاهای عمومی
ایجاد اماکن تفریحی
ایجاد فضاهای ورزشی
ایجاد شهر مجازی (الکترونیکی)
توسعه وسائط نقلیه عمومی (مترو، منوریل و …)
هر کدام از موارد فوقالذکر بهنحوی در رفع مسائل شهری مؤثر واقع خواهد شد. مثلاً زیباسازی شهر و توسعه فضای سبز نهتنها افسردگی را از بین میبرد بلکه افزایش حس لذت و روحیه را بهدنبال دارد. فضاهای عمومی و اماکن تفریحی در کاهش اضطراب و استرس، کارکرد درمانی داشته و با ایجاد لطافت روحی و عاطفی در شهروندان، حس خشونت و پرخاشگری آنها را کنترل خواهد کرد. انجام فعالیتهای ورزشی در رفع استرس و سایر مسائل روانی و ایجاد روحیه شادی و نشاط معجزه میکند. امروزه کارشناسان، تقویت روحیه و روان را از طریق تقویت قوای جسمی توصیه میکنند.
آلودگی هوای شهر و سلامتی ساکنین شهر
به گفته کارشناسان و متخصصان سلامت و بهداشت محیط تاثیر آلودگی هوا بر افراد مختلف متفاوت است و آسیب پذیری برخی افراد در برابر آلودگی هوا بیشتر از سایرین است. کودکان کم سن و سال و سالمندان بیشتر از دیگران از آلودگی هوا آسیب میبینند. برخی بیماریها مانند آسم و بیماریهای قلبی و ریوی در مواقع آلودگی هوا تشدید میشوند و معمولا میزان آسیبها بستگی به میزان قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی زیانبار دارد . آثار کوتاه مدت آلودگی هوا شامل حساسیت چشمها ، بینی و حلق، عفونتهای دستگاه تنفسی فوقانی مانند برونشیت و ذات الریه ، سردرد ، تهوع و واکنش آلرژیک میباشد. آلودگی هوا برای کوتاه مدت میتواند بیماری مبتلایان به آسم و آمفیزم را تشدید کند.
این پدیده در دراز مدت نیز میتواند بیماری مزمن تنفسی، سرطان ریه، بیماری قلبی و حتی آسیب به مغز، اعصاب ، کبد و کلیه ها را ایجاد کند. تماس مداوم با آلاینده ها بر ریه کودکان تاثیر میگذارد و در سالمندان سبب تشدید بیماری میشود. عقیم شدن مردان نیز از عوارض آلودگی هوا شناخته شده است، آلودگی هوا نه تنها باعث ازدیاد سقط جنین میشود بلکه حتی در زیبایی کودکان نیز تاثیر گذار است. پزشکان از جمله عوامل موثر در بروز جوش صورت را آلودگی هوا میدانند. این معضل برای بیماران دیابتی نیز مرگبار است زیرا در فرایند کنترل جریان خون در دیابتیها اختلال ایجاد میکند. بنا بر آمارهای موجود جهانی سالانه ۵/۲ میلیون نفر در دنیا در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست میدهند که در این میان بیشترین میزان مرگ و میر ها به علت آلودگی هوا در فضاهای بسته مانند خانه است. از این رو تهویه کافی برای کاهش آلاینده ها در محیطهای بسته مساله مهمی به شمار میرود. آلودگی هوا به افزایش میزان گازهای سمی و ذرات ریز جامد و مایع در هوا در غلظتهایی که تهدید کننده سلامتی هستند گفته میشود.
برگ درخت و گیاهان میتوانند بهترین وسیله برای بهبود کیفیت هوای محیط زیست بشری باشند و حتی قادرند گازها و ذرات آلاینده را از هوا خارج کرده و مصرف انرژی را کاهش دهند. این کارشناس مسایل زیست محیطی با تاکید بر اینکه تنفس هوای سالم حق طبیعی همه مردم است ، پیاده روی و استفاده از دوچرخه را برای داشتن هوایی سالم و پاکیزه توصیه میشود.
فضای سبز شهر و سلامت
هر فردی در دنیا به ۲ تا ۴ متر مربع فضای سبز نیاز دارد تا با کمبود اکسیژن و مشکلات جسمی و روانی روبرو نشود. در این میان مهندسی فضای سبز با ایجاد فضای سبز در سطح شهرها مانند کاشت درختان در حاشیه خیابانها و ایجاد انواع پارکهای جنگلی، کوهستانی و منطقهای، فضاسازی و زیباسازی پارکها، کاهش آلودگیهای بصری و ایجاد مناظر زیبا، تقلیل صداهای آزار دهنده و تعدیل آلودگیهای صوتی، حفاظت و صیانت از محیط طبیعی و منابع موجود در آن، حفاظت از تنوع حیاتی گیاهان،عامل حفظ فضای سبز و سلامت و زیبایی سکونتگاههای انسان میگردد و نیاز انسانها را به فضای سبز موردنظر تأمین میکند.در واقع مهندسی فضای سبز با ایجاد و حفظ مناظر طبیعی در اطراف منازل و در سطوح وسیعتر؛ یعنی شهر و اطراف آن، کیفیت زندگی را در شهرها بالا میبرد. زیرا فضای سبز شهر، دستگاه تنفس شهر است. از سوی دیگر ایجاد فضای سبز به سلامت جسم و روان ساکنین شهرها کمک میکند تا مردمی که امکان استفاده روزمره از طبیعت را در خود شهر ندارند ، این امکان برای آنها به وجود آید.
دانشجوی مهندسی فضای سبز باید به علم کشاورزی اعم از خاکشناسی، هواشناسی، چمنکاری، باغبانی و گلکاری آشنایی داشته باشد تا بتواند بذر چمن مناسب تهیه کرده و با کود مناسب و آبیاری به موقع، چمنی مناسب برای زمین بازی یا تزئین میادین گل تهیه نماید، همچنین بتواند گیاهانی با گلهای بزرگ و با دوام پرورش دهد و درختان مناسب برای حاشیه خیابانها انتخاب کرده و آنها را به درستی هرس کند.از سوی دیگر دانشجوی این رشته باید فردی با ذوق و هنرمند باشد و به طراحی و نقشهکشی علاقهمند باشد تا بتواند از گیاهان زینتی در طراحی محوطههای مسکونی، اداری و تجاری به خوبی بهره گیرد و در طراحی پارک و پارکسازی، طراحی فضاهای شهری و محوطههای ویژه مثل محوطههای صنعتی، دانشگاهی، شهرکهای مسکونی و اتوبانها به یاری ذوق و هنر خویش طرحهایی مناسب و زیبا ارائه دهد.
ریشه ارتیاط و علاقه انسان به گیاه از سالهای بسیار دور و شاید از دوران انسانهای اولیه نشأت می گیرد. در طول تاریخ استفاده از گیاه مسیر تكاملی و اشتقاق علمی گسترده أی داشته است. در این راستا از زمان مهاجرت قوم ماد به فلات ایران ، مردم این سرزمین همواره در توسعه فضای سبز و كاشت گیاهان كوشا بوده اند به طوری كه روزگاری ایران به نام كشور گل وبلبل شهرت داشت. متأسفانه در دوران اخیر در كشور ما گیاهان مورد بی مهری بسیار قرار گرفته اند، بدین جهت بالا بردن سطح آگاهیهای مردم در مورد فضای سبز و آشنایی با خواص گیاهان ضرورتی است كه مانع بروز فاجعه نابودی شهرها بر اثر آلودگی هوا و محیط زیست می گردد. به همین منظور اهمیت دادن به نقش فضای سبز در زندگی انسانها و ایجاد علاقه بیشتر به درخت وگل وچمن در وجود هركس امری است بسیار مهم كه در اینجا به طور اختصار به مواردی از آن اشاره می شود كه امید است علاقه و تفكر بیشتری را برانگیزد و هركس بتواند مشوقی دلسوز برای ایجاد فضای سبز در محیط زندگی خود باشد:
۱) جذب پرتوها
دو دسته از پرتوهای خورشیدی تأثیرات چشمگیری بر بدن انسان و سایر جانداران باقی می گذارند. یكی از آنها پرتومادون قرمز و دیگری پرتو ماوراء بنفش است.
احساس آرامشی را كه انسان در سایه، به ویژه در سایه یك درخت احساس می كند تا حدی مربوط می شود به جذب پرتوهای مادون قرمز خورشید توسط درخت(نا گفته نماند كه كه پرتوهای مادون قرمز با طول موج بلند خود خاصیت گرمازایی دارند) و مقداری نیز به دلیل جذب پرتوهای ماوراء بنفش صورت می گیرد . امروزه تأثیرات پرتو ماوراء بنفش بربافت سلولی گیاهان و جانوران و همچنین خاصیت گندزدایی آن بخوبی روشن شده است بنابراین نقش درختان در حمایت از انسان و سایر جانداران در برابر آفتاب سوزان به خوبی روشن می شود.
۲) جذب گرد و غبار
درختان به سبب پراكندگی شاخ و برگ خود بر تمام زوایا و سطوح، همچون یك گردگیر عمل می كنند. اگر درخت را به دقت نظاره كنیم می توانیم تنه آن را به جای دسته و شاخ و برگ آن را به جای پرهای روی یك گردگیر معمولی كه در خانه بكار گرفته می شود ، تصور كنیم.
با این ویژگی ، درختانی كه در خاك ثابت مانده اند به منزله یك گردگیر كاشته شده در زمین نقش خود را ایفا می كنند.طی بررسیهای بعمل آمده یك هكتار از فضای سبز كه حدوداً ۲۰۰ درخت در آن كاشته شده باشد تا ۶۸ تن از گرد و غبار را در هر بارندگی در خود جذب می كند.كاملاً واضح است كه با وجود چنین درختانی زدودن ۶۸ تن گرد وغبار ، رایگان خواهد شد در صورتیكه بدون این درختان باید هزینه بسیاری را برای این كار اختصاص داد.
۳) تولید اكسیژن
هوای مورد نیاز انسان در روز حدود۱۵ كیلوگرم است. درحالی كه جذب غذای مورد احتیاج وی به آب ۵/۱ كیلوگرم و غذا ۵/۲ كیلوگرم می باشد.از این مقدار هوای سالم كه به بدن انسان وارد می شود ۷۸ درصد آن را نیتروژن و ۲۱ درصد آن را اكسیژن تشكیل می دهد. گازهای دیگر مانند گاز كربنیك، نئون و هلیوم به همراه اكسیدهای ازت و گوگرد مقدار بسیار ناچیزی از وزن هوا را تشكیل می دهند.مثلاً گاز كربنیك ۰۳ %گاز كربنیك سریعاً به مرگ انسان منتهی می شود. تأكید می شود كه مقدار زیادی از اكسیژن آزاد شده در طبیعت از طریق فضای سبز تولید می گردد. حال اگر درخت و فضای سبزی وجود نداشته باشد مشكل انسان در رابطه با وجود گازكربنیك در هوا و كمبود اكسیژن به خوبی نمایان می شود.علفها و چمنزارها اگر چیده و كوتاه نشوند سطح سبز زیادی را به وجود می آورند مثلاً یك متر مربع چمن چیده(بریده) شده به ارتفاع ۳-۵ سانتیمتر دارای ۶تا۱۰ مترمربع سطح سبز می باشد.در صورتی كه همین چمن در حالت كوتاه نشده در هر متر مربع دارای ۲۰۰متر مربع سطح سبز است.براساس این محاسبه تنها ۵/۱ مترمربع چمن كوتاه نشده میتواند به اندازه یك انسان در یك سال اكسیژن تولید كند.
۴) تولید فیتونسید:
بررسیهای دانشمندان علم محیط زیست نشان می دهد كه درختانی مانند گردو،كاج ، نراد،بلوط ، فندق، سروكوهی،اكالیپتوس،بید،افرا،زبان گنجشك و داغداغان از خود ماده ای به نام فیتونسید در فضا رها می سازند كه برای بسیاری از باكتریها و قارچهای تك سلولی و برخی از حشرات ریز اثر كشندگی دارد.در عین حال تولید چنین موادی توسط درختان برروی انسان اثر فرح بخشی دارد. دلیل این امر را دانشمندان چنین بیان می كنند:مغز انسان از دو نیمكره چپ و راست تشكیل شده است.نیمكره راست در تنظیم احساس غریزی و طبیعی انسان مانند احساس محبت،خواب و نیازهای دیگر طبیعی نقش دارد.در حالی كه نیمكره چپ كار به نظم كشیدن كارهای مكانیكی انسان مانند تنظیم وقت و سروقت حاضر بودن را بعهده دارد. انسان شهرنشین به دلیل درگیری در كارهای روزمره و شرایط محیط زیست شهری به مراتب كار بیشتری از نیمكره چپ خود می كشد كه ایت امر موجب اختلال بین دو نیمكره مغز و در نتیجه عملكرد طبیعی مغز انسان می گردد.دانشمندان پی برده اند كه درختان به سبب رهاسازی مواد شبیه فیتونسید می توانند تعادل بین دو نیمكره مغز را به خوبی برقرار ساخته و حالت طبیعی و آرام بخشی را به انسان ارزانی دارند.بنابراین نقش آرامبخشی درختان و فضای سبز به خوبی نمایان می گردد.
۵) تعدیل آب و هوا:
درختان با تعریق و تعرق خود نقش حساسی در كاهش دمای میكروكلیما و افزایش رطوبت نسبی هوا ایفا می كنند.دمای یك هكتار فضای سبز در مرداد ماه تا ۵/۴ درجه كمتر از فضای مجاور خالی از درخت است.و به همین نحو رطوبت نسبی درون یك فضای سبز تا۱۱% بیش از محیط خارج اندازه گیری شده است.با تعدیل دو پارامتر یاد شده ،فضای سبز، میكروكلیمایی به وجود می آورد كه آسایش فیزیكی مناسبی برای زیست انسان در پی دارد.
۶) موثر در كاهش آلودگی صدا:
در حالی كه آلودگی هوای تهران یا آلودگی جویهای سیاه رنگ و گندیده قابل رؤیت می باشد،بسیاری از شهروندان تهرانی جنجال هیاهوی اطراف خود را آگاهانه یا ناخودآگاهانه نادیده گرفته و آن را جزئی تفكیك ناپذیر از زندگی شهری می دانند. صدای گوش خراش فروشندگان دوره گرد با بلندگو، موتورسواران با سروصدا در هر ساعت از روز،اتومبیلها با اگزوز ناقص و بوق زدنهای بی مورد،مته های مختلف جهت كندن و لوله گذاری و با آسفالت خیابانها ، صدای بلندگوهای گوناگون ، فضای شهررا با آلودگی صوتی ،آلوده می سازند.
باید توجه كرد كه عادت به نوعی آلودگی دلیل برمصونیت در مقابل آن نیست بلكه عادت به معنای كاهلی ، و هرچه بیشتر مستهلك شدن و غرق شدن در آلودگی است.اخطاریه اتحادیه پزشكان مبنی برآلودگی صوتی را باید جدی تلقی كرد. هرصدای نا خواسته ای كه به گوش انسان برسد آلودگی صوتی محسوب می شود و حتی صدای موسیقی ملایمی كه به طور نا خواسته از خانه همسایه به گوش برسد آلودگی صوتی به حساب می آید زیرا خود مخل آسایش فرد است.عكس العمل انسان در برابر صدا بستگی به عوامل ذهنی مثل شدت صدا ، فركانس صدا و به عوامل عینی مانند مقبولیت یا عدم مقبولیت فرستنده صدا دارد.صداهای ملایم عكس العملهای خاصی را در انسان پدید می آورد هنگامی كه شدت صدا به ۷۰ یا ۸۰ دسی بل می رسد تأ ثیرات سر وصدا می تواند ایجاد كری موقتی یا دائمی كند،و آن در حالی است كه سلولهای گیرنده گوش به طور شدیدی در معرض صدا قرار گیرند.این تأثیرات بر انسان به طور مستقیم صورت می گیرد.تآثیرات غیر مستقیم صدای ناخواسته بر انسان غیر قابل لمس است.بی خوابی ،پاره شدن افكار ،كم حوصلگی ،عصبی بودن ، بروز بیماریهای روانی ، از عوارض صداهای ناخواسته است.
سبك شدن خواب ـ كاهش زمان خواب عمیق كه جزء آلودگیهای ناخودآگاه هستند.كاهش مدت رویا ـ پریدن از خواب بر اثر صداهای ناهنجار كه آلودگی آگاه شمرده می شوند.واكنشهای فوق به وسیله آلودگی صوتی معادل ۴۰-۵۰ دسی بل ایجاد می شود و حاصل این واكنشها بدون تردید ، كاهش بازده قدرت فكری و جسمی را در پی دارد.
بطور کلی میتوان تاثیرات روان شناختی فضای سبز را بر شهروندان بصورت زیر بیان کرد:
۱- ایجاد آرامش روحی و روانی:
علاوه بر آثار روحی و روانی و آرامش که در اثر قرارگیری در طبیعت و نظاره گری فضای سبز حاصل می شود، ازنظر علمی می توان به یک مورد اشاره کرد و آن هم تولید فیتونسید است. درختانی مانند گردو، کاج و … از خود ماده ای بنام “فیتونسید” در فضا رها می کنند که این مواد روی انسان اثر فرح بخشی دارد؛ به گونه ای که این ماده می تواند تعادل بین دو نیم کره مغز را بخوبی برقرار سازد و حالت طبیعی و آرام بخشی را به انسان ارزانی دهد. (علیزاده، ۱۰:۱۳۸۱-۹)
۲- تاثیرات مثبت در سلامت جسمی و بدنی افراد:
مردم در جوامع صنعتی خیلی کم ورزش می کنند؛ برای بسیاری از فعالیت های بدنی جایی در کارهای روزانه ندارد، در نتیجه برای اینکه این افراد به فعالیت بدنی بپردازند باید بیش از پیش آن ها را به این کار ترغیب کرد. محیط های جذاب ازجمله فضای سبز می تواند مردم را تشویق به شرکت در چنین فعالیت هایی کند. از پژوهش های انجام شده چنین برمی آید که محیط های سرسبز به عنوان مکانی برای این فعالیت های تفریحی بر مکان های ساخته شده رجحان دارند. (گروه توسعه ،۱۳۸۲:۱۱) به عنوان مثال راجراولریخ در تحقیقی که در زمینه اثرات روانی درختان و فضای سبز روی دوره بهبود بیماران در یک بیمارستان انجام داد به این نتیجه رسید که فضای سبز میتواند دوره بستری بیماران را کوتاه کند. (مجنونیان،۲۱۳:۱۳۷۴)
۳- ارتقای کارایی و راندمان عملکردی افراد (افزایش بهره وری):
زندگی در شهرها و بطورکلی در دنیای مدرن باعث مکانیکی شدن زندگی انسان ها گردیده است. اوقات فراغت را برای انسان ها کم کرده است و با این فرصت کم فراغت از کار، نمی توان رفتن به سفرهای طولانی و چند روزه را در برنامه زندگی قرار داد. بنابراین مجبور به استفاده بهینه از فرصت کم فراغت از کار و زندگی روزمره می شود و بهترین مکان برای انجام این کار فضاهای سبز شهری است؛ زیرا با قرارگیری در این گونه فضاها، انگیزه زندگی کردن افزایش و متعاقب آن کارایی و راندمان عملکردی افراد نیز افزایش می یابد.
۴- حل چالش ها و تنگناهای افراد ازطریق تبادل افکار، مشورت های دوستانه و … در کانون های رسمی و غیررسمی مستقر در پارک ها و فضاهای سبز
۵- تاثیر بر روی رفتار انسان ها و پویایی ذهنی و رفتاری آنها
۶-ماندن افراد در وضعیت های فیزیکی و روحی مناسب از طریق حضور مستمر در فضاهای سبز مثل نرمش، ورزش و … در این فضاها