لزوم خاک ورزی حفاظتی در مناطق خشک
خاک ورزی مرسوم در ایران
عملیات خاکورزی در اکثر مناطق ایران بوسیله گاوآهن برگرداندار و بدون وجود بقایای گیاهی انجام می‌شود. توانایی گاوآهن در برگرداندن خاک، امکان دفن بقایای گیاهی را در عمقی پایین تر از عمق بستر بذر فراهم نموده و با زیر و رو کردن خاک، هوا دهی و مخلوط شدن مواد غذایی با لایه توسعه ریشه را امکان پذیر می سازد. برگرداندن خاک همچنین با دفن بذور علفهای هرز تاثیر به سزایی در کاهش جمعیت علفهای هرز در کشت محصول بعدی ایفا می نماید.
با وجود همه مزایایی که گاوآهن برگردان دار نسبت به بقیه گاوآهن ها دارد ولی استفاده دائمی از آن مخصوصا در مناطق خشک مشکلاتی را نیز به همراه داشته است.
تلفن تماس : 09124682490
خاکورزی حفاظتی
هدف از خاکورزی حفاظتی کاهش شدت عملیات خاکورزی و مدیریت بقایای گیاهی موجود در سطح خاک میباشد. هرگونه تلاش در کم‌کردن شدت عملیات خاکورزی، کاهش عمق شخم و یا سست کردن خاک بدون زیر و رو (برگرداندن) کردن آن، خاکورزی حفاظتی محسوب میگردد. در این سیستم پس‌مانده‌های محصول قبلی تماماً یا قسمتی از آن (حداقل ۳۰ درصد) در سطح یا نزدیک سطح خاک نگهداری می‌شود. حفظ بقایای گیاهی در سطح یا نزدیک سطح خاک در روش‌های خاکورزی حفاظتی باعث حفظ رطوبت خاک می گردد.
خاکورزی حفاظتی از دهه ۱۹۴۰ در اروپا و آمریکا به عنوان یک سیستم جایگزین گاوآهن برگرداندار، به علت خشکسالیهای بوجود آمده و به منظور جلوگیری از فرسایش آبی و بادی مورد توجه قرار گرفت و
کشاورزی بدون شخم برای اولین بار معرفی گردید.
روش‌های خاکورزی حفاظتی
کم‌خاک‌ورزی و بی‌خاک‌ورزی دو روش متداول در خاکورزی حفاظتی است. در روش کم‌خاک‌ورزی عملیات بر حسب نوع گیاه و میزان بقایای محصول قبلی تا عمـــق کــافی(۱۵-۸ سانتی متر) برای قرار دادن کود و بذر و مخلوط کردن بقایا با لایه سطحی انجام می گیرد.
در روش بی‌خاک‌ورزی هیچ نوع عملیات خاک ورزی صورت نمیپذیرد و تنها ماشین کاشت کود و بذر را باحداقل به هم خوردگی در خاک قرارمی دهد. در روش بی‌خاک‌ورزی بقایای گیاهی در سطح خاک(روی خاک) رها می گردند.
روش های خاک ورزی حفاظتی در مناطق مختلف دنیا با توجه به شرایط خاک و اقلیم هر منطقه بومی گردیده و از مزایای ویژه ای که برای آن منطقه دارد استفاده میگردد.
مشکلات خاک ورزی مرسوم در اثر استفاده از گاوآهن برگرداندار
کلوخه ای شدن خاک
خشک بودن خاک در مناطق خشک به علت محدودیت منابع آب در زمان شخم از یک سو و نیاز به تسریع در کشت محصول بعدی از سوی دیگر موجب انجام عملیات خاکورزی در رطوبت نامناسب می‌شود که این امر سبب ایجاد کلوخه‌های بزرگ و سخت میگردد. وجود کلوخه‌های بزرگ و سخت بعد از انجام شخم یکی از موانع کشت مکانیزه محصولات زراعی میباشد.
مصرف زیاد آب
کمبود آب یکی از مشکلات زراعت در مناطق خشک و نیمه‌خشک میباشد. هر روشی که بتواند در حفظ رطوبت خاک و افزایش کارایی آبیاری کمک کند منجر به افزایش سطح زیر کشت محصولات زراعی در این مناطق خواهد شد. کاهش شدت تبخیر به خصوص در فصل تابستان، با نگهداری بقایای گیاهی در سطح یا نزدیک سطح خاک می‌تواند به حفظ رطوبت خاک کمک کند. خاکورزی مرسوم به علت عدم امکان مدیریت بقایای گیاهی در سطح یا نزدیک سطح خاک، شرایط محیطی را برای حفظ رطوبت خاک فراهم نمی‌سازد. شخم رایج، باعث آمدن خاک مرطوب زیرین به سطح و اتلاف رطوبت ذخیره شده خاک میگردد. همچنین افزایش زبری سطح خاک پس از عملیات خاکورزی مرسوم عامل کاهش راندمان آبیاری می باشد.
کاهش مواد آلی خاک و آلودگی هوا ناشی از سوزاندن بقایای گیاهی
وجود بقایای گیاهی پس از برداشت محصولات زراعی، کار با تراکتور جهت شخم را (به علت عدم درگیری مطلوب چرخهای عقب با خاک ) مشکل ساخته و حرکت تراکتور را مختل میسازد. کشاورزان برای رفع مزاحمت بقایای گیاهی راحتترین روش یعنی سوزاندن آنرا انتخاب میکنند. سوزاندن بقایای گیاهی که یکی از منابع تأمین مواد آلی خاک میباشد باعث فقیرتر شدن خاک مناطق خشک از مواد آلی شده است.
تخریب ساختمان خاک
انجام عملیات خاکورزی به روش رایج، کاری سنگین و پر هزینه است به طوری که حدود ۱۰۰۰ مترمکعب خاک توسط گاوآهن برگرداندار در یک ساعت جابجا می‌شود. انجام عملیات تکمیلی در آماده‌سازی بستر بذر (خاکورزی ثانویه) و مبارزه با علفهای هرز(ماشین‌های وجین‌کن) نیز شدت عملیات خاکورزی را افزایش داده که این امر در طی سالیان متوالی باعث تخریب ساختمان خاک و جلوگیری از تشکیل خاکدانه‌ها خواهد شد.
به هم‌زدن تسطیح زمین
استفاده از گاوآهن برگرداندار نیاز به راننده تراکتوری ماهر دارد، تا بتواند تنظیمات آن را رعایت کند. عدم رعایت این تنظیمات به مرور باعث به هم زدن تسطیح اراضی شده است. یکی از دلایل پایین بودن راندمان آبیاری، ناهمواریهای ایجاد شده در اثر استفاده از گاوآهن برگرداندار می باشد.
فرسایش بادی و آبی
خشک بودن خاک در فصل تابستان در مناطق خشک و شخم آن با گاوآهن برگردان دار باعث بوجود آمدن کلوخه‌های بزرگ می شود، نرم‌کردن این کلوخه‌ها جهت کشت مکانیزه نیاز به تردد زیاد ادوات خاک ورزی ثانویه دارد که منجر به پودرشدن ذرات خاک و جابجایی آنها با جریان باد می گردد که فرسایش بادی و افزایش غبار محلی در هوای شهرهای مجاور این اراضی را به همراه داشته است. همچنین ذرات پودر شده خاک در اثر آبیاری سطحی جابجا شده و تجمع ذرات در قسمتهای گود زمین را به همراه دارد. این تجمع ذرات ریز سله بستن سطحی و فرسایش آبی را در مناطق شیب دار به دنبال دارد. فرسایش خاکهای زراعی در مناطق خشک باعث نابودی و غیر قابل استفاده بودن خاک برای نسل‌های آینده می شود.
ایجاد لایه سخت در کفه شخم
استفاده مداوم از گاوآهن برگرداندار در تهیه بستر بذر در یک عمق ثابت و تماس تیغه آن با این قسمت خاک به تدریج یک لایه سخت و غیر قابل نفوذ در زیر کف شخم ایجاد میگردد که ممکن است مشکلاتی در نفوذ و تغذیه ریشه گیاه ایجاد نماید شکستن این لایه سخت با ادواتی نظیر زیر شکن بعد از چندین سال توصیه میگردد که هزینه اضافی در بر خواهدداشت.
به نظر می‌رسد باتوجه به شرایط اقلیمی در مناطق خشک و نیمه خشک و وجود مشکلاتی نظیر محدودیت منابع آب، فقیربودن خاکهای این مناطق از مواد آلی و آسیب‌پذیر بودن ساختمان آنها و معایب دیگر اشاره شده در استفاده از خاکورزی مرسوم، لزوم توجه به خاکورزی حفاظتی به عنوان یک سیستم جایگزین بایستی مورد توجه کشاورزان قرار گیرد.
مزایای خاک ورزی حفاظتی در مناطق خشک
حفظ رطوبت خاک
یکی از مشخصات آب و هوای مناطق خشک و نیمه‌خشک، پایین بودن رطوبت نسبی هوا میباشد که این پایین بودن موجب افزایش شدت تبخیر و تعرق و در نتیجه افزایش آب مورد نیاز گیاهان میگردد.
یکی از راههای کاهش تبخیر، قبل از سایه انداخن کامل گیاه اصلی، پوشش خاک با بقایای گیاهی حاصل از محصول قبلی میباشد.
تلفن تماس : 09124682490
افزایش حاصلخیزی خاک
همانطورکه قبلاً ذکر شد، یکی از مشخصات خاکهای مناطق خشک و نیمه خشک فقیربودن خاک این مناطق از مواد آلی میباشد. سوزاندن بقایای گیاهی هرچند روشی ارزان، سریع و آسان بوده و کنترل علفهای هرز، آفات و بیماریها را امکانپذیر میسازد لیکن باعث فقیرشدن خاکهای مناطق خشک از مواد آلی شده است. مدیریت بقایای گیاهی (حفظ بقایای گیاهی در سطح یا نزدیک سطح خاک در روش‌های بی‌خاک‌ورزی و کم‌خاک‌ورزی) با خاکورزی حفاظتی میسر است و از روش‌های اصلاح و حاصلخیزی خاک میباشد و مقدار کربن آلی و جمعیت کرمهای خاکی را بهبود می‌بخشد.
در بسیاری از مناطق خشک و نیمه‌خشک، دو محصول زراعی در سال کشت میگردد. استفاده از خاکورزی مرسوم، عملیاتی زمان‌بر بوده و کشاورزان را با محدودیت زمانی درنظام دو کشتی مواجه میسازد. خاکورزی حفاظتی زمان آماده سازی بستر بذر را نسبت به روش مرسوم به یک پنجم تا یک دهم کاهش داده که علاوه بر مزایای اقتصادی این روش آماده‌سازی زمین برای کشت پاییزه را نیز تسریع خواهدکرد.
امروزه براي اينكه آسيب كمتر به بافت خاك برسد روشهاي شخم خاك تغيير يافته و با بهبود بافت خاك تا حد امكان از شخم زدن زمين مي پرهيزند بدون اينكه كاهشي در ميزان عملكرد داشته باشند. بسياري از سيستم هاي كشاورزي قديم اطلاعات فراواني درباره زمان و نوع مناسب عمليات شخم خاك دارند. كه اين ممكنست مجموعه و مطالعات باارزشي درباره روش‌ها و عمليات مختلف شخم باشد.
چگونه مي توان آنهارا در آينده توسعه داد؟
يك مثال از كشارزي بدون شخم يا با حداقل شخم در هندوراس
كشاورزان نواحي ساحلي هندوراس از حداقل عمليات شخم پيروي مي كنند.
ابتدا سبزيجات را از سطح خاك برداشت مي كنند
سپس خاك را بين خطوط كاشت گياه باز مي كنند
از كود ارگانيك بين رديفها استفاده مي كنند
دانه هاي محصولات را بين رديفها مي كارند
گياهان بين محصولات را بطور منظم كنده و بعنوان مالچ استفاده مي كنند
اين سيستم مي تواند با گياهان لگومينوز تركيب شود و بعنوان گياهان پوششي عمل كند
در همان منطقه نيز از سيستم بدون شخم در كاشت دانه هاي ذرت استفاده مي كنند كه ذرت مستقيماً بر ذرت در لايه هاي مالچ بذرپاشي مي شود
روي بقاياي محصولات قبلي كاشته مي شود:
1 -2 ماه بعد لوبيا ها كاشته مي شوند
بعد از برداشت ذرت بقاياي آنها را رها كرده تا لوبياها روي آنها رشد نمايند
لوبياها داراي شرايط مناسبي براي كشت مستقيم محصولات ذرت هستند.
با اين روش دو محصول ذرت و دو محصول لوبيا در سال با عملكرد بالايي مي توان كاشت.
در هر روش بالا كشاورزان بيشترين عملكرد را بدست مي آوردند خاك فرسايش كمتري داشته و همچنين علف هاي هرز آن كمتر بوده و در نتيجه ريشه كني آنها زياد وقت گير نخواهد بود.
لوازم مناسب براي شخم زني خاك
ابزارهاي شخم خاك به 4 گروه تقسيم مي شوند
- ادوات خاك ورزي اوليه :گاوآهن، خيش برگردان دار، چنگالهاي حفار، بيل
- ادوات خاكورزي ثانويه: كولتيواتور، هرس، شن كش (رديف كن)
- ادواتي براي شخم زني بين رديفها: كولتيواتور بين رديفي، وجين كن ها
- ادواتي براي شكل دادن به زمين: پشته ساز، وجين كن ها
