توپیاری هنر ایجاد شکل های تزیینی توسط هرس شاخ و برگ درختان یا بوته هاست. توپیاری یکی از سبک های تخصصی در باغبانی است که در آن از گیاهان خاص همیشه سبزی که دارای برگهای ریز و فرم متراکمی هستند، استفاده می شود.گیاهانی چون برگ بو، خاس و مورد از جمله گیاهانی هستند که برای توپیاری به کار برده می‌شوند.
تاریخچه توپیاری
در کشورهای چین و ژاپن هنری وجود دارد که شاخ و برگ گیاهان را به شکل ابرها هرس می‌کنند. همچنین بونسای شیوه‌ای از توپیاری است. دز قرن شانزدهم میلادی در اروپا نیز توپیاری سنتی وجود داشت درختان مانند شکل‌های هندسی همچون توپ، هرم، مخروط آراسته می‌شدند. در قرن بیستم میلادی، والت دیزنی از توپیاری برای آرایش پارک‌هایش به شکل شخیصتهای کارتونی استفاده کرد.
امروزه نمونه های جالبی از توپیاری را می توان در همه جای دنیا دید. در بسیاری از باغهای عمومی و خصوصی توسط معماران منظر و طراحان مورد استفاده قرار میگیرد و به این ترتیب فرمهای کلاسیک توپیاری وارد طرحهای مدرن شد. توپیاری ها برخلاف مجسمه هایی که از سنگ و چوب ساخته می شوند، مجسمه های زنده هستند. آنها به رشد خودشان ادامه می دهند و در بعضی مواقع دهها سال برای رسیدن به فرم مورد نظر زمان نیاز است.
مجسمه های سبز زنده
وجود پوشش سبز زیبا در محیط، همواره روح بخش فضای سرد و الهام بخش زندگی است.انسان همیشه به سوی طبیعت پناه برده است و علاوه بر تفریح و تفرج، غرق در زیبایی طبیعت می شود و به دور از هر دغدغه فکری به آرامشی دلپذیر دست می یابد.طراحی فضای سبز همواره، باید مبتنی بر راحتی، زیبایی، دوام و صرفه اقتصادی باشد. طراحی منظر به عنوان بخشی از طراحی فضای شهری، با بهبود کیفیت کالبدی محیط زیست سر و کار دارد. هر فضای سبزی جزیی از شهر محسوب می شود، از سوی دیگر هر فضای سبز، به خودی خود یک کل است که از ترکیب المان‌های مختلف تشکیل می‌شود.هنر توپیاری، هنرآفرینی به وسیله هرس‌کردن درخت، درختچه و بوته، به منظور تزئین باغ است.
ساختن مجسمه زنده در جهان
سبک قابل حمل توپیاری آمریکایی‌ها در «Disneyland» طرح شد. در این روش از قاب‌ها و اسکلت‌هایی استفاده می‌شود که به شاخه‌های گیاه کمک می‌کند تا به صورت منحنی رشد کنند.
همچنین اشکال نمایشی که مردم، حیوانات و دست‌ساخت‌های انسان را نشان می‌داد، شهرت یافت. امروزه نمونه های جالبی از توپیاری را می توان در همه جای دنیا دید. در بسیاری از باغهای عمومی و خصوصی توسط معماران منظر و طراحان مورد استفاده قرار میگیرد و به این ترتیب فرمهای کلاسیک توپیاری وارد طرحهای مدرن شد. در حالی که فرهنگهای متفاوت در طی هزاران سال فرمهای مختلفی از توپیاری را ارائه می دهند، همه آنها نظر یکسانی دارند و اینکه توپیاری یک بیان هنری است. توپیاری ها برخلاف مجسمه هایی که از سنگ و چوب ساخته می شوند، مجسمه های زنده هستند. آنها به رشد خودشان ادامه می دهند و در بعضی مواقع دهها سال برای رسیدن به فرم مورد نظر زمان نیاز است.
گیاهان توپیاری
گیاه یک موجود زنده است و عنصر زمان برای همه موجودات زنده ارزشمند و غیرقابل بازگشت است. دستیابی به منطق رشد گیاه و آرایش هدفمند آن برای آفرینش زیبایی با حفظ هویت اکولوژیک آن امری ضروری است. گیاهانی که برای توپیاری استفاده می شود بیشتر شامل : شمشاد ، تویا ، برگ بو ، سرخدار ،خاس لیگستروم می شود.
با توجه به طرحی که قرار است شکل دهی شود انتخاب گیاه برای کاشت صورت می گیرد. برای مثال در صورتیکه یک شکل ساده کروی از یک گیاه مورد نظر باشد بالطبع گیاه باید انفرادی کشت گردد اما نوارهای حاشیه و یا شکل پرندگان و حیوانات با توده ای از گیاهان امکان پذیر است. مسئله مهم در کاشت گروهی اینست که در صورتیکه برای شکل مورد نظر یک رنگ در نظر گرفت شده باشد باید کلیه گیاهان مورد کاشت به طور خالص از یک واریته و از یک مجموعه تهیه شده باشند اما بعضی مواقع برای تضاد رنگها درست برعکس این روش عمل می گردد یعنی از دو واریته یک گونه برای مثال واریته برگ بو با رنگ طلایی خود می تواند با واریته معمولی با هم دو رنگ مقایسه ای در شکل بسازند گیاهانی که در حاشیه ها و دیوارها با رشد فوق العاده خود، حوزه دید را محدود کرده و از شکل طبیعی خود خارج شده و سایه زیادی تولید کرده اند با شکل دهی و کوتاه کردن آنها می توان این نواقص را برطرف کرد در بعضی موارد می توان ارتفاع بوته ها را به نصف تقلیل داد و با شاخه های جدید شکل دهی را شروع کرد. با شکل دهی می توان یک سردر زیبا، یک آلاچیق زیباو یا یک نماد زیبا ایجاد کرد.
توپیاری به صورت اشکال هندسی
برای طراحی توپیاری ابتدا باید یک فضای مناسبی را در نظر بگیریم تا طرحی که با زحمت کاشت و طراحی می شود در جلو دید قرار بگیرد و نمای زیبایی را رقم بزند. قدم دوم اینکه اگر شکل معینی مورد نظر است برحسب آن شکل باید گونه مناسب با آن انتخاب و کاشت گردد که در این صورت شکل و ارتفاع و زوایا باید کاملاً معلوم باشد و در صورت لزوم از همان اول شروع به کاشت اقدام به تهیه قالب و چهارچوب و نصب آن نمود. مواظبت از شاخه ها و هرس شاخه های اظافی تا رسیدن به ارتفاع مورد نظر اساس کار را تشکیل می دهد. حال اگر درخت و یا درختانی به صورت کپه ای و چندساله رشد نموده و قبل از اجرای طرح در محل موجود است و هم اکنون مایل به شکل دهی آن هستید باید چهارچوب و قالب شکل را متناسب با گونه درختان و درختچه ها طوری طراحی کنید که با رشد و قد و قواره آنها سازگار باشد.
طراحی توپیاری ستونی و مخروطی
ساخت اشکال ستونی و مخروطی کار ساده ای است اما میزان کردن زوایا و اندازه های آنها بدون راهنما مشکل می باشد. بهتر است از قبل یک چهارچوب چوبی یا سیم گالوانیزه( رنگ آمیزی برای جلوگیری از زنگ زدن) تهیه گردد. این قالب در هنگام کاشت و یا حداقل یک سال قبل از اولین آرایش در محل نصب می گردد.
طراحی توپیاری گرد و کروی
گیاه برگ بو و برگ پهن های دیگر بهترین گیاه برای اشکال گرد و کروی می باشند، برای دو یا سه سال گیاه احتیاج به ضخیم شدن تنه دارد و به همین علت وجود قیم مناسب لازم است، در زمستان اول کلیه شاخه های جانبی تا طول ۵/۷ سانتیمتر هرس می گردند. در زمستان دوم همین عمل را با تمام شاخه ها انجام داده با این تفاوت که شاخه های ۵/۷ سانتیمتری زمستان اول تا انتها قطع و تنه لخت ظاهر می شود، این عمل تا ارتفاع لازم برای اولین شاخه دائمی ادامه دارد و سپس با قطع جوانه، انتهای عمل گرد و کروی کردن شروع می گردد.
طراحی توپیاری به فرم آزاد
در فرم آزاد، معمولا قسمتهایی که میخواهند هرس شود را با بند می بندند تا مسیر قیچی زدن مشخص شود . معمولا در خزانه صورت میگیرد و بعد از آماده شدن به هوای آزاد منتقل میگردد. بند را باید بر مبنای شکل مورد نظر، دور گیاه بست مثلا اگر شکل مارپیچ مورد نظر ماست باید بند را بصورت مارپیچ دور گیاه ببندیم . خانواده سرو به خاطر هرس پذیری خوبی که دارند برای توپیاری مناسبند در صورتیکه خانواده کاج چنین ویژگی ندارد . برای ساختن اشکال حیوانات و پرندگان قبلاً مطابق شکل اسکلت سه بعدی از آنها تهیه و برای سرعت بخشیدن و کامل شدن شکل تعداد زیادتری از گیاهان مورد نظر را در محل کاشت می نمایند، برای تهیه اشکال مارپیچ و سایر اشکال هنری توضیح خاصی را نمی توان ارائه نمود به جز ذکر اینکه در ساختن آنها ظریف کاری هنری لازم است.
اقدامات لازم برای داشتن توپیاری زیبا و سالم
مواظبت و تغذیه مرتب با یک مخلوط کامل کود در اواخر زمستان، حذف گیاهانی که از نظر شرایط محیطی با گیاه اصلی و مورد نظر رقابت می کنند از مهمترین موارد نگهداری است. باید در نظر داشت، بهترین گیاهان اگر تحت هر شرایطی با گیاه اصلی رقابت می کنند نیز باید حذف گردند، برای مثال گیاهان بالا رونده مانند عشقه در اطراف گیاه تولید مزاحمت می کنند و با بالا رفتن خود از تنه گیاه اصلی کار شکل دهی را مشکل و متوقف می کنند، برف سنگین باعث شکستن شاخه ها می شوند و باید در نهایت با ملایمت برف تکانی شوند.
هرس شاخه های اضافی و بیرون زده شده در نیمه دوم تابستان انجام شود، اما در مورد گیاهان سریع الرشد مانند ترون در اواخر بهار و تابستان هرس لازم است. باید مواظب بود که آفتاب شدید تابستان وسط گیاهان لخت شده که قبلاً در زیر سایه شاخه ها بودند را نسوزاند که باید حتماً در اینگونه موارد هرس و سربرداری را تا آخر شهریور به تعویق انداخت.
این گونه آثار می تواند الهام بخش برای ایجاد اسطوره های ادبی و تاریخی و مذهبی در باغهایی با همان نام در کشورمان باشند و علاوه بر زیبایی آفرینی و ایجاد فضای سبز نشاط آور که با انتخاب صحیح روش کار و مکان یابی صحیح ایجاد شده است زمینه ای برای آشنایی و معرفی اسطوره های شعر و ادب وفرهنگ ایرانی ایجادکند، به عنوان مثال ساخت مجسمه های توپیاری بر اساس داستانهای شاهنامه و دیگر آثار ادبی و مذهبی کشور می تواند آثار با ارزش زیست محیطی، فرهنگی و هنری ایجاد نماید.
